De zeldzame heidekoe is op de weg terug

Langs het wandelpad in Wekerom staan ze: de heidekoeien van het Geldersch Landschap en Kasteelen. De heidekoe is wat kleiner dan de overbekende Hollandse melkkoe. Vroeger werd de heidekoe gehouden op de schrale heide. Het dier is perfect uitgerust om daar te overleven: wat kleiner dan onze melkkoe maar ontzettend sterk.

De dieren kunnen uitstekend tegen de kou, ze hebben zelden parasieten of ziekten en ze hebben in de winter geen extra voedsel nodig. Als de temperatuur daalt, wordt hun vacht dikker en vormt een isolerende laag die geen kou, water of wind doorlaat. De koeien redden het daarmee goed in winterse omstandigheden. Ze kunnen ook als er sneeuw ligt voldoende voedsel vinden.

Lange tijd was de heidekoe vergeten en dreigde te verdwijnen. Maar het ras is weer in opkomst. De heidekoe eet niet alleen grassen zoals het pijpenstrootje, maar ook kruiden en zelfs berkenboompjes en vuilboom. Zo houdt de heidekoe de heide open en vergroten ze de biodiversiteit. Ook nemen ze zaden mee in hun vacht die er ergens anders weer uit vallen. De extra variatie die hierdoor ontstaat is op geen enkele andere manier na te bootsen. Precies wat we tegenwoordig willen in modern natuurbeheer. De heidekoe heeft de wind dus mee. Toch staat er nog maar een enkele kudde in Gelderland. Zoals die op het Wekeromse Zand: een heel bijzonder gebied.

De heidekoe is iets kleiner, heeft iets uitpuilende ogen en een neusje wat omhoog staat. Opvallend is ook het oplopend staartbeen en de pigmentvlekken in de mooie gekrulde hoorns. De kleuren zijn overwegend zwartbont, maar er wordt nog verder gefokt om een originele vale, lichtbruine kleur terug te krijgen. De heidekoe is officieel nog geen ras. We spreken dus van een type koe. Door vers bloed in te brengen, bijvoorbeeld van aan de heidekoe verwante runderen uit Denemarken, kan de populatie in Wekerom weerbaarder en gezonder worden gemaakt. En dat is het werk van het Centrum voor Genetische Bronnen.

Zeldzame koeienrassen met een kleine populatie zoals de heidekoe hebben wel een gevaar. Inteelt ligt op de loer. Er moet goed worden opgelet welke koe door welke stier mag worden bevrucht om afwijkingen te voorkomen. Daarbij krijgt het Geldersch Landschap en Kasteelen hulp van het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland (CGN) van de WUR, zeg maar de Wageningen Universiteit.
Er loopt nu een onderzoek hoe die heidekoe het best kan worden gefokt.

Het is een heel clubje dat over het Wekeromse Zand loopt: boswachter Anne Huttinga en dierverzorger Cynthia Verwer van Het Geldersch Landschap en Kasteelen, samen met Noëlle Hoorneman van het Centrum voor Genetische Bronnen. En onze verslaggever natuurlijk die blij verrast is als ze eindelijk bij de heidekoeien aankomen. De acht heidekoeien kijken de bezoekers rustig aan terwijl ze hard aan het herkauwen zijn. Zo te zien zijn het hele lieve koeien.

Het Centrum voor Genetische Bronnen Nederland bekijkt de genetische variëteit van de heidekoe. Maar hoe doen ze dat precies?
Kort gezegd: eerst trekken ze gewoon een haar uit de koe om er DNA uit te halen. Daarmee bepalen ze hoe het er genetisch voorstaat met de koe. Dat doen ze op vijftigduizend (!) verschillende punten in het DNA. Dat DNA-profiel kan worden vergeleken met het profiel van de stier om de verwantschap tussen de dieren te bepalen. en zo kan inteelt worden voorkomen. "Een beeld van het gnoom krijgen", noemt onderzoeker Noëlle Hoorneman dit. Er wordt daarbij niet specifiek gekeken naar de erfelijke kenmerken, maar meer naar de variatie die in het gnoom zit. Hiermee kan worden bepaald of er een gezonde groep dieren is om er een fokprogramma mee te kunnen beginnen.

Het fokken van een gezonde heidekoe zonder inteelt is dus niet eenvoudig. Het is een werk van jaren dat financieel mogelijk is gemaakt door het Dinamo Fonds, een fonds dat zich sterk maakt voor het behoud van onze leefomgeving met dieren, natuur en monumenten.

Het onderzoek van het CGN is in volle gang en richt zich in eerste instantie op een kudde met sterke dieren die geschikt zijn voor hun taak in de natuurbeheer. Als tweede wordt dan met het DNA-profiel gekeken hoe het zuiverst gefokt kan worden. In de toekomst zou er dan nog een derde stap kunnen worden genomen: het terugfokken van typische kenmerken van de heidekoe.

De analyses hoe genetisch gezond de kudde heidekoeien op het Wekeromse Zand is, zijn nog niet zover dat er al definitieve resultaten te melden zijn. De eerste grove indicaties zijn dat er wel wat inteelt in de kudde is, maar dat er nog genoeg genetische variëteit over is om het ras vast te houden en uit te breiden. Volgens Noëlle Horneman van de WUR is de heidekoe dus zeker geen ongezonde koe, maar wel een klein ras en daarmee dus een zeldzaam type dat moet worden behouden. Het ziet er dus naar uit dat er kan worden doorgefokt met de kudde.

De heidekoeien komen nog maar even wat snuffelen bij de bezoekers. Geen enkel teken dat ze het oneens zijn met het onderzoek naar het beste fokprogramma. De resultaten van het onderzoek hoe genetisch gezond de kudde is worden later dit jaar verwacht.